احضار روح خاورمیانه در داستان خانه‌ی خواهری

نقدی بر داستان خانه‌ی خواهری

فاروق مظلومی

روزنامه‌ی شرق/ 17 اردیبهشت 99

 

در تمام تاریخ ،گفتار و نوشتار ابزار تفسیرگرایان برای تبیین ، کشف نشانه ها و راز گشایی در هنرهای مختلف بوده است.از نظر مفسرین ،زبان چه گفتاری و چه نوشتاری همواره وسیله ای کارا برای بازنمایی حسی یا زیبایی شناسانه تمام آثار حتی غیرگفتاری و غیر نوشتاری مثل نقاشی ، مجسمه ،موسیقی و … است . فرمالیست ها که به تجربه حسی غیرقابل بیان در مواجهه با اثر هنری معتقد هستند گفتار و نوشتار را به عنوان عینیت های مستقل فقط وسیله بازنمایی تجربه هایی از هنر می دانند که تنها در ادبیات ممکن است . تجربه حسی ما از جمله ” دستهای من مال تو بود ” یا جمله پایانی در داستان انتظار از امیر نادری ” من برای همیشه پیر شدم ” فقط با این جملات قابل دریافت است و معادل این حس را از ابژه های دیگر مثلا نقاشی یا فیلم دریافت نخواهیم کرد .

” لودویک ویتگنشتاین1889-1951 فیلسوف زبان در کارهای تحقیقاتی اولیه اش دنبال زبان واحدی بود که بتواند همه چیزها را با دقت و کمال بازنمایی کند . ولی بعدها به دلیل نیاز به بازی های زبانی در بازنمایی های موقعیت های مختلف مثلا نیایش ، دعوت ، اغفال و ….. نظرش را تغییر داد . ژان لیوتار – 1924- 1998 نظریه پرداز ادبیات به یکی دیگر از این بازهای زبانی  اشاره می کند . لیوتار معتقد بود مارسل پروست 1871 –   1922 به کمک زبانی که تغییری در نحو و واژگان آن ایجاد نشده است و به کمک نوعی نوشتن که به لحاظ بسیاری از ابزارها و تکنیک های آن هنوز به ژانر روایت داستانی و رمان گونه تعلق دارد ،امر غیر قابل عرضه را نشان می دهد .کتاب وضعیت پست مدرن . ژان لیوتار . نشر گام نو . 1380 . ترجمه حسینعلی نوذری  .”  امر غیرقابل عرضه در رمان “در جستجوی زمان از دست رفته ” آگاهی درونی از زمان است که به نظر لیوتار قهرمان داستان نیز می باشد چرا که پروست از میراث بالزاک و فلوبر برای سلب قهرمانی از شخصیت های داستان و اعطای قهرمانی به امور غیرقابل عرضه بهره می برد .البته ویتگنشتاین امور متافیزیکی و زیبایی شناسی را فراتر از زبان می دانست و بر این باور بود برای گام نهادن در این امور باید ارتباط وجودی با آنها برقرار کرد و به اعتقاد لیوتار زبان می تواند میانجی این ارتباط باشد .

محمد طلوعی هم در داستان کوتاه خانه خواهری خودآگاه یا ناخودآگاه قصد نشان دادن وضعیتی را دارد که در حالت عادی قابل ارتباط و عرضه نیست و فقط داستان می تواند میانجی این ارتباط باشد .امر غیرقابل عرضه در خانه خواهری ترکیبی از اسارت ، سرگشتگی و درماندگی انسان معاصر است .  راوی و شخصیت اصلی داستان با نام محمد که با گویش تدی و پانی – شخصیت های دیگر داستان – مومو صدا زده می شود ، نقبی در خاطراتش در سه کشور ایران ، آمریکا و افغانستان میزند .خانه خواهری از عشق مومو به مرضیه در روزهای تظاهرات مدنی در ایران ، خروج از ایران و سفر به آمریکا برای تحصیل و سفر با دو دوست ایرانی آمریکایی به افغانستان می گوید اما طلوعی در این داستان نمی خواهد از عظمت فعالیت مدنی یا خشونت اسارت در افغانستان یا بی تفاوتی آمریکایی بگوید تمام شخصیت ها و متن در خدمت بستر داستان – زمان و مکان – هستند .تکست در خدمت کانتکست . پرداختن زیاد و دقیق به عاشقیت مومو به مرضیه می توانست داستان را از توجه به تاریخ معاصر منحرف کرده و در حد یک عاشقانه مهیج تقلیل دهد . از این رو در داستان خانه خواهری همزاد پنداری با شخصیت هایی که اغلبشان در سه کشور ایران و افغانستان و آمریکا بوده اند مد نظر نویسنده نبوده است . طلوعی با نثری منطقی و علمی نه در پی قهرمان سازی است و نه میخواهد خواننده را با تحریک احساساتش همراه خودش بکند .به نوع نثر او در پاراگراف زیر توجه کنید

” با هم خندیدند، بعد با یک ضرب کارد گوشم را برید. آمادگی‌اش را نداشتم، درد جوری نبود که بشود فقط به انگشت‌های چلپک‌خانم‌ها نگاه کنم، دادزدم وفحش دادم. خون روی گردن و سینه‌ام می‌ریخت. چلپک‌خانم ثانی جای زخم را می‌لیسید و دو نفری می‌خندید.”

نویسنده در این پاراگراف انگار از طرف ناظر این صحنه حرف می زند و راوی کسی نیست که گوشش را بریده اند .صداقت و طنزی خفیف هم در جمله ” آمادگی اش را نداشتم ” وجود دارد .گویی در خاورمیانه در هر وضعیتی باید منتظر غافلگیری بود .

طلوعی از مومو یک افسانه و اسطوره نمی سازد بلکه روح خاورمیانه را اسطوره می داند . فعالیت جمعیِ همزمان و یکسان تظاهرکنندگان اخیر هنگ کنک نشان داد اسطوره ها از شخص و طبیعت به ارواح اجتماعی تغییر ماهیت داده اند .اگر مشروعیت اسطوره های کهن از نیاز انسان مرعوب از طبیعت به موجودی خارق العاده بود و احساسات به قهرمانهای دوران رمانتیسم و همزادپنداری به داستانهای عامه پسند مشروعیت می داد

حالا ارواح جهانی مثل ، مبارزه با خشونت و جنگ ، حمایت از طبیعت ، حبس انسان در روزمرگی و ….به داستانها مشروعیت می دهند . به روح آشفته خاورمیانه در چند جمله ناپیوسته از داستان توجه کنید .

 

“”””دلم می‌خواهد زنی را از خودم راضی نگه‌ دارم.

.پدرم از خرید که می‌‌آمد، به اندازه‌ی شش ماه میوه و پودرِ صابون و سفیدکننده و حلب روغنِ‌ پنج‌کیلویی بارِ خودش کرده بود .

پشتِ موتور که نشستم کابل شهر آشنایی بود. .

.بعضی جزییات خودشان را محو می‌کنند، انگار هیچ‌وقت نبوده‌اند، مثل کسی که در ثبت احوال شناسنامه‌ی آدم را صادر کرده، سرهنگی که پای گواهی‌نامه‌ی رانندگی یا گذرنامه را امضا کرده.

ما ستم‌شریکیم.””””

احضار روح خاورمیانه در تمام مکانها و زمانهای داستان با جملاتی که عشق مرضیه هم در بعضی از آنها پنهان است نوعی رابطه بینامتنی در داستان ایجاد کرده است .مثلا این جمله :

آدم در زندگی از زندانی به زندان دیگری می رود اما خودش خیال می‌کند آزاد است.

جای ژولیا کریستوا –  تئوریسین ادبیات و پردازنده نظریه “بینامتنیت” خالی است تا بررسی کند آیا وقتی راوی عاشق است عشق، ایجادکننده روابط بینامتنی خواهد بود ؟

خانه خواهری با خاطره نویسی روزانه و اتوبیوگرافی موجود در آن همراه با شرح تجارب به ناداستان نزدیکتر از داستان است اما همین عدم اطمینان به زدن برچسب هایی مثل ژانر و سبک که به قول سوزان سانتاگ 1933-2004 منتقد شهیر قرن بیستم  – اموری تزیینی هستند از مشخصات هنری خانه خواهری است .

خواندن خانه خواهری  و اقامت در آن حتی برای یک خاورمیانه ای، بهت خاورمیانه را دارد . مثل این می ماند که آدم از دیدن تصویر خودش در آینه حیران شود و این امکانی هست که فقط در هنر دارد . سرگردانی زمانی خواننده که خط مستقیم کلاسیک داستان نویسی را بر هم می زند برای خواننده عمومی احتمالا صعب و ناخوش آیند باشد اما همه آشفتگی ها مشخصات جهان آشفته ای است که در یک روز با خبر کرونا از فضایی به فضایی دیگر پرتاپ می شویم.. داستان خانه خواهری کاری می کند که مثلا نقاشی از انجام آن عاجز است و این یعنی ادبیات اتفاق افتاده است . این وحدانیت بین سوژه و ابژه  قانونی ابدی و ازلی برای ما فرمالیست ها هست ولی وقتی می توان فیلمنامه ای خوب از این داستان در آورد این وحدانیت منسوب به هنر والا برای خانه خواهری مورد تردید قرار میگیرد.