تحلیل داستان آمپایه بارن / مجله تحلیلی مینرواسان

مجموعه داستان «هفت گنبد» آخرین اثر محمد طلوعی است. او پیش از این با کتاب­‌های «من ژانت نیستم»، «تربیت­‌های پدر» و رمان «آناتومی افسردگی» خود را به ادبیات داستانی ما معرفی کرده است. حرکت طلوعی از مجموعه«من ژانت نیستم» به«هفت گنبد» یک حرکت جهشی بوده است.

او اکنون در هفت­‌گنبد، به نویسنده­‌ای مسلط بر زبان و روایت تبدیل شده است و داستان­‌ها را خیلی ساده روایت می­‌کند بدون آن پیچیدگی­‌های فرمی که در کتاب اولش ،من ژانت نیستم، شاهد بودیم.

زبان روان و فصیح، قصه­‌ای که به سادگی خود را به مخاطب می­شناساند و روایت منسجم  کل داستان­‌ها، هفت گنبد را به مهم­ترین اثر طلوعی و یکی از مجموعه داستان­‌های مهم این سال­ها تبدیل کرده است. داستان­‌های این مجموعه اکثرا طولانی هستند و شاید آن­ها را بتوان در ذیل تعریف داستان بلند گنجاند، ولی چون توافقی بر سر معنای داستان کوتاه و بلند وجود ندارد، هفت گنبد را مجموعه داستان کوتاه می­نامیم.

البته شکل داستان­‌های هفت گنبد با توجه به عناصر آن«شخصیت،پیرنگ»، داستان­‌ها را در همان ژانر داستان کوتاه قرار می­دهد. هفت گنبد نام خود را از «هفت­‌پیکر» نظامی گرفته است. در کتاب هفت پیکر که داستان بهرام گور بازگو می­شود، قسمتی وجود دارد که بهرام گور در هفت شب به هفت گنبد سر می­زند و در آنجا به قول نظامی هر شب یک بت سیمین تن، برای او قصه‌­ای تعریف می­کند. هفت گنبد طلوعی نام خود را از همین داستان به عاریت گرفته است.

داستان­‌های این مجموعه هر کدام در یکی از شهرهای کشورهای همسایه‌­ها رخ می­دهد. مینرواسان در این نوشتار به تحلیل داستان «آمپایه­‌ی بارُن» دومین داستان این مجموعه می­پردازد.

موضوع داستان

 قصه حول راوی داستان است. یک راوی که ما تا آخر داستان اسم او را نمی­دانیم. تمام داستان نیز از زاویه­‌ی دید همین راوی بازگو می­شود، حتی شخصیت‌­ها زیر سیطره­‌ی راوی چندان مجال بروز ندارند. برای همین نوع روایت است که داستان آمپایه­‌ی بارن را می­توان تک شخصیتی نامید. البته در کنار راوی تا حدودی شخصیت بارن نیز برجسته می­شود. راوی در هاستلی در شهر ایروان به سر می­برد. او منتظر است سفارت ایران، ویزایش را صادر کند تا به آمریکا برود.  در ابتدای داستان راوی شرح می­دهد که زمانی زیادی در ایروان مانده و حالا نه پولی برایش باقی مانده نه هنوز ویزایش صادر شده است. راوی ظاهرا دانشجویی است که قصد دارد برای تحصیل و زندگی به آمریکا مهاجرت کند. تنها مشکل او صدور ویزاست که باعث شده او مدتی در ایروان بماند.

در هاستل گاه­گاهی به صاحب آن لیلیت کمک می­کند. ولی چون مدتی کرایه­‌ی خود را نداده است، لیلیت اندکی با او سرسنگین شده است. البته لیلیت قلب مهربانی دارد و راوی رابطه­‌ی نزدیکی با او بر قرار کرده است. یکی از روزها که راوی از گشت وگذار در شهر به هاستل برمی­گردد، لیلیت به او می­گوید که مردی به نام بارن برای دیدنش آمده است. راوی، بارن نمی­شناسد و حدس‌­های مختلفی می­زند. شاید از ایران آمده و برای او پول آورده باشد. این نکته اندکی راوی را امیدوار می­کند. از طرفی می­اندیشد که شاید بارن از طرف سفارت ایران آمده باشد و قصد دارد اخلالی در کار او ایجاد کند. این مجموعه بیم و امیدها راوی را بعد از سه روز وامی­دارد که در شهر ایروان به دنبال بارن بگردد. او عصری به جستجو می­رود و نیمه شب برمی­گردد. وقتی به هاستل باز می­گردد، لیلیت به او می­گوید که دوباره بارن به هاستل آمده است. این بار لیلیت کارت و آدرس بارن را از او گرفته است.

فردا راوی برای ملاقات بارن به آدرس او می­رود. بعد از ساعتی جستجو آدرس را پیدا می­کند. خانه­‌ی بارن در محله­‌ی تاریک و سوت و کوری است. این راوی را کمی می­ترساند. در کوچه منتظر ایستاده است که یکباره صدای از پشت سرش بلند می­شنود. وقتی به عقب برمی­گردد، بارن را می­بیند و با توجه به عکسی که لیلیت از نیم­رخ بارن گرفته بود، راوی بارن را می­شناسد. آن­ها بعداز صحبتی به خانه­‌ی بارن می­روند. در خانه­‌ی بارن، اتاقی وجود دارد که پر از عتیقه­‌جات است. بارن همراه راوی به این اتاق می­روند. راوی هم­چنان به بارن مشکوک است. وقتی بارن برای آوردن قهوه، اتاق را ترک می­کند، راوی کل عتیقه­‌های اتاق را بررسی می­کند. عتیقه‌­ها همه از دوران مختلف تاریخ ایران هستند. در کنار عتیقه­‌ها چند مجسمه از بارن در لباس­های گوناگون نیز وجود دارد.

بعد از این که بارن به اتاق برمی­گردد، راوی از او می­پرسد که چرا دنبال من بودی؟ بارن حکایت عجیبی از جد راوی میکند. جد راوی در جنگ ایران و روسیه، در صحنه­ای جان عباس­ میرزا را نجات می­‌دهد و این مثل افتخاری نسل در نسل بین خانواده­‌ی راوی بازگو شده است. حالا بارن به راوی می­‌گوید که من و جد تو در آن سال­ها دوست بوده­‌ایم و من از آن دوران در جسم­‌های مختلف به زندگی خود ادامه داده‌­ام. بعد به یک توپ برنزی در اتاق اشاره می­کند و می­گوید جد تو در یکی از جنگ­‌ها در این توپ افتاد و مرد. عباس­ میرزا هم دستور داد جسد او را در همان توپ نگه­داری کنیم. حالا می­خواهم این توپ را به تو بدهم زیرا تو اکنون وارث این توپ و جسد جدت هستی. بعد از این گفتگو بارن هم به شکل یکی از مجسمه­‌های اتاق در می­آید و راوی با فکری مغشوش به هاستل برمی­گردد. در صحنه­ی آخر داستان می­بینیم که راوی در فکر این است که چگونه توپ را با خود به آمریکا ببرد.

شخصیت­های داستان

راوی نه تنها روایت داستان را بر عهده‌ دارد بلکه خود نیز شخصیت مرکزی داستان است. در کنار او لیلیت مدیر هاستل، آناهید خدمتکار، مشتاقیان یک مهاجر اصفهانی و بارُن دیگر شخصیت­‌های داستان آمپایه­‌ی بارن هستند. لیلیت زنی مهربان است که مدتی در پاریس زندگی کرده و بعد برای همیشه در ایروان ساکن شده است. ظاهرا لیلیت به راوی  یک علاقه­‌ی قلبی پیدا کرده است که روابط آن دو را در داستان خاص می­کند. اما چون داستان حول موضوع دیگری می­چرخد رابطه­‌ی راوی ولیلیت و شخصیت لیلیت در داستان چندان برجستگی ندارد. لیلیت در کل داستان چند کنش و دیالوگ محدود دارد. هر چه ما از لیلیت می­دانیم از روایت گزارش­گونه­‌ی راوی درباره­‌ی اوست.

در کل داستان هر شخصیتی وارد می­شود ما بیش از آن که او را ببینیم، از روایت گزارشی راوی است که شخصیت را می­شناسیم. این معرفی گزارشی شخصیت­‌ها باعث شده ما کمتر به درون شخصیت­‌ها پی ببریم و درک آنها نیز چندان امکان­پذیر نیست. مثلا مشتاقیان، از دید راوی شخصیت پارانویایی تصویر شده است. روایت برای اثبات پارانویایی بودن مشتاقیان چند کنش و دیالوگ برای او در نظر می­‌گیرد. اما بعدهای دیگر شخصیت مشتاقیان در گزارش راوی تجلی می­کند. البته مشتاقیان چندان شخصیت برجست‌ه­ای در داستان نیست. دیگر شخصیت داستان بارُن است که بعد از راوی مهم­ترین شخصیت داستان قرار گرفته است. بارن، شخصیتی مبهمی در داستان دارد. او روزی با لباس­‌های عجیب به هاستل می‌­آید و دنبال راوی می­گردد. اما چون راوی حضور ندارد، کارتی به لیلیت داده می­رود. قصه­‌ی اصلی داستان از همین جا آغاز می‌­شود؟ راوی در ذهن خود جستجو می­کند شاید بارن را بشناسد ولی چیزی به یاد نمی­‌آورد.

اما شخصیت بارن در داستان کیست؟ با توجه به اتفاقات داستان، شخصیت بارن یک حالت سورئال­‌گونه­ دارد. او ظاهرا قرن­ها در هیئت­‌های مختلف زیسته است. می­توان او را به نوعی ناخودآگاه جمعی راوی توصیف کرد. راوی، بارن را نمی­شناسد ولی یک حس آشنایی گنگی با او دارد. اکنون که راوی قصد دارد موطن اصلی خود ایران را برای همیشه ترک کند، ناخودآگاه جمعی او به شکل بارن بر او ظهور می­کند تا به راوی بفهماند که نمی­تواند با مهاجرت، ریشه­‌های اصلی خود را رها کند. بارن دست راوی را گرفته به اتاقی پر از عتیقه­‌های تاریخی می­برد. این اتاق را می­توان ناخودآگاه راوی دانست که از یک تاریخ دیرینه سرچشمه می­گیرد. عتیقه­‌ها هر کدام نماد یک دوره­‌ی تاریخی ایران هستند. بارن به راوی می­‌گوید من در جسدهای مختلف و در تاریخ­‌های گوناگون زیسته‌­ام و وقتی راوی، اتاق بارن را ترک می­کند ما می­بینیم که بارن نیز به مجسمه­ عتیق‌ه­ای در آن اتاق تبدیل می­شود. گویی راوی اکنون روح بارن را در خود پذیرفته و سرگذشت تاریخی بارن را ادامه می­دهد. شخصیت راوی که نقطه­‌ی مرکزی داستان است، یکی از شخصیت­‌های امروز جامعه­‌ی ما است که برای یافتن زندگی بهتر قصد مهاجرت به آمریکا دارد. این مهاجرت شاید هویت ایرانی او را به خطر بیندازد. این نگرانی در راوی به صورت ظهور ناگهانی شخصیت بارن در داستان نمود پیدا می­کند. بارن ناخودآگاه راوی است که برای تلنگر زدن به او و یادآوری ریشه­‌هایش، دست راوی را گرفته به اتاقش همان ناخودآگاه جمعی راوی می­برد. آنجا راوی درک می­کند که هویت و تاریخی دارد که حتی با مهاجرت هم نمی­‌تواند آن­ها را دور بریزد. پس در آخر داستان به این نتیجه می­‌رسد که باید هویت و تاریخ خود را بر دوش گرفته و به آمریکا مهاجرت کند.

مکان داستان

مکان پس­زمینه‌­ی داستان شهر ایروان پایتخت ارمنستان است. اما اتمسفر و قضای ایروان را نمی­‌توان در داستان حس کرد. چون مکان در داستان به جزهای کوچکی به نام هاستل و کوچه و خانه­‌ی بارن تقسیم شده است. این تقسیم باعث شده شهر ایروان در حد یک نام باقی بماند و اگر نام ایروان را در داستان با شهر دیگری عوض کنیم چندان به کلیت داستان صدمه‌­ای نمی­‌رسد. در کل مجموعه­‌ی هفت گنبد، این مشکل استفاده از مکان به چشم می­‌خورد. شاید برای آفریدن یک فضای شهری خاص نیاز به سال­‌ها زیستن در آن شهر باشد. طرحی که نویسنده برای داستان­‌ها چیده و هر کدام را در شهری از کشورهای همسایه قرار داده است، طرح بکری است ولی به سرانجام رساندن چنین طرحی یکی از کارهای بسیار مشکل داستان­‌نویسی است.

زمان داستان

زمان داستان در چند روز اتفاق می­افتد. روایت با زمانی خطی پیش می‌­رود. نویسنده تلاشی برای برخورد فرمی با زمان انجام نداده است. اما وقتی راوی به اتاق بارن می­‌رود و آن اتفاق­‌ها پیش می­‌آید، یکباره زمانی تاریخی و وسیع پیش روی مخاطب قرار داده می­‌شود. در اتاق بارن با ناخودآگاه جمعی یک ملت روبرو می­‌شویم، چیزی که با قرن­ها پیوند می­‌خورد. این مواجهه باعث می­‌شود مخاطب حسی دیگر از زمان در این داستان پیدا کند، حسی که ما را به سیر تاریخ می‌­برد. اما همان طور که گفتیم روایت سعی نداشته قصه را با زمانی تودرتو به مخاطب بازگو نماید.

درون­مایه­‌ی داستان

داستان به سراغ شخصیت­‌هایی می­رود که قصد مهاجرت از ایران را دارند. یکی از دغدغه­‌های مهاجرین پذیرفته­ شدن در اجتماع جدید است. آن­ها برای این پذیرش سعی می­کنند خود را با فرهنگ اجتماع جدید وفق دهند. این فرهنگ‌­پذیری باعث می­شود، مهاجرین رفته ­رفته از هویت و ریشه­‌ی اجتماع سابق خود فاصله بگیرند، فاصله‌­ای که برای بسیاری از مهاجرین در­دآور است. راوی در این داستان به صورت ناخودآگاه این نگرانی را در خود حس می­کند. او برای بازیابی هویت و ریشه­‌ی خود شخصیت بارن را خلق می­کند و با او به ناخودآگاه جمعی خود می­رود. در آنجا با حرف­های بارن پی می­برد که باید هویت خود را بر دوش گرفته و به آمریکا مهاجرت کند. راوی داستان به نوعی درک می­کند که بی ریشه­‌های فرهنگی و تاریخی خود امکان زیستن در اجتماع و فرهنگ جدید را نخواهد یافت

جمع­‌بندی

هفت­ گنبد از مجموعه­ داستان­‌های موفق این سال­ها در ادبیات داستانی ما است. زبان روان و سلیس و روایت­‌های منسجم داستان­‌ها از نکات برجسته­‌ی هفت گنبد است. محمد طلوعی با این مجموعه خود را در ادبیات امروز ما تثبیت کرده است و باید منتظر آثار بعدی او باشیم. هفت گنبد در جشنواره­‌ی دوسالانه­‌ی بوشهر مقام اول مجموعه داستان سال1397را کسب کرد. مینرواسان به شما پیشنهاد می­‌دهد برای شناخت داستان امروز ایران حتما به آثار محمد طلوعی مراجعه کنید.